در میان تمام ائمه معصوم (ع) که همه از مردان معرفت، عبادت و آموزش دعا و نیایش هستند، امام سجاد (ع) به دعا و نیایش شهرت ویژه‌ای دارد. از جمله آثاری که به او نسبت دارد، کتاب “صحیفه سجادیه” است که مجموعه‌ای از دعاها و نیایش‌های ایشان است.
“دعای ابوحمزه ثمالی” یکی از دعاهای مشهور است که شیخ طوسی در “مصباح المتهجد” از ابوحمزه به نقل از امام زین العابدین (ع) آورده است. ابوحمزه، راوی، محدث و مفسر امامی در قرن دوم بوده و از اصحاب امام سجاد (ع) به‌شمار می‌رفته است.
دعای ابوحمزه ثمالی شامل مواردی چون توصیف صفات خداوند، اشاره به اسم اعظم (نام بزرگترین خدا)، ابراز توبه و تضرع به خداوند، تاکید بر اهمیت اطاعت از پیامبر اکرم (ص) و خاندان معصوم او، بیان سنگینی بار گناهان، اشاره به دشواری‌های قبر و قیامت و راه‌های پرهیزگاری و پاکدامنی می‌شود.
این دعا علاوه بر ارائه مفاهیم دینی، به توجه به اهمیت توبه، تضرع و تلاش برای پرهیزگاری از گناهان نیز می‌پردازد. در عرصهٔ دین و مذهب، این دعا به‌عنوان یک راهنما در راه‌های پیشرفت روحی و اخلاقی و تقویت ارتباط با خداوند مطرح است.
شرح علما بر فقراتی از دعای ابوحمزه ثمالی
بسیاری از علمای دین، برای این دعا و یا فقراتی از آن شرح و بررسی خودشان را نوشته اند از جمله آیت الله جوادی آملی، مکارم شیرازی، و مصباح یزدی. یکی از مهم ترین و بهترین شرح ها بر دعای ابوحمزه ثمالی را نیز علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی نوشته است که در واقع متن پیاده شده سخرانی های شرح ابوحمزه ثمالی از ایشان است که توسط فرزند ایشان آیت الله سید محمد محسن حسینی طهرانی ضبط شده و بعدا در 2 جلد به چاپ رسیده است. همچنین خود فرزند ایشان، یعنی آیت الله سید محمد محسن حسینی طهرانی نیز شرحی بر این دعای پرفضیلت از امام سجاد دارد که تحت عنوان آموزه های معرفت در چند جلد به چاپ رسیده است.
متن پی دی اف و فایل صوتی این کتب را میتوان از سایت مکتب وحی به رایگان مشاهده و دانلود کرد.
همچنین، این کتب و سخنرانی ها در نرم افزار آوای ملکوت نیز در دسترس عموم قرار گرفته است.
سرعت اجابت دعا بنابر کلام امام سجاد در دعای ابوحمزه از نظر علامه طهرانی
در شرح گرانبها و نفیس علامه طهرانی بر دعای ابوحمزه ثمالی، مطالب بسیار متنوع و عمیقی مطرح شده است که یکی از این موارد در مورد سرعت اجابت پروردگار و سستی بندگان در حین دعا است. در کتاب شرح دعای ابوحمزه ثمالی از علامه طهرانی در این مورد میخوانیم:
الحَمدُ لِلَهِ الَّذِی أدعُوهُ فِیُجِیبُنِی، و إن کُنتُ بَطِیئاً حِینَ یَدعُونِی؛ و الْحمدُ لِلَّهِ الَّذِی أسألُهُ فَیُعطِینِی، و إن کُنتُ بخِیلًا حِینَ یَستَقرِضُنِی.
«حمد اختصاص به خدا دارد، آن خدایی که من او را می‌خوانم و او جواب مرا می‌دهد، و اگرچه من کُند و بطیء هستم در وقتی که او مرا می‌خواند! و حمد اختصاص به خدا دارد، آن خدایی که من از او سؤال می‌کنم و به من بخشش می‌کند، و اگرچه من در دادن بخیل هستم آن هنگامی که خدا از من طلب قرض می‌کند!»
ما خدا را میخوانیم و خدا جواب می‌دهد؛ مسلّماً به دنبال خواندن ما، اجابت از طرف پروردگار هست! حال به هر میزانی که خواندن تحقّق و واقعیّت داشته باشد، در همان مرتبه و مرحله به دنبالش اجابت هست. و اصلاً بین دعا و اجابت، انفکاکی نیست؛ و اگر یک جا دعائی بود و اجابتی نبود، انسان باید کشف کند که دعا نبوده است!
﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِ﴾؛ «زمانی که بندگان من از من چیزی بخواهند و سؤال کنند، من به آنها خیلی نزدیکم و دعوتِ دعوت کننده را اجابت می‌کنم زمانی که مرا بخواند!»
نحوۀ بیان مسائل تربیتی در دعای ابوحمزه ثمالی در کتاب آموزه های معرفت
در کتاب آموزه های معرفت، اثر آیت الله سید محمد محسن حسینی طهرانی در مورد خصوصیات این دعا و کیفیت بیان آن توسط امام سجاد علیه‌السّلام، اینگونه آمده است که:
به هر صورت، روش همه بزرگان این بود که راه و تعلیم صحیح را به ما ارائه بدهند، و این دعاهای صحیفه سجّادیه معجزه امام سجّاد است که خودش را در بدن من آورده است و دارد با زبان من صحبت می کند، و خودش را در بدن شما آورده است و دارد با زبان شما صحبت می کند؛ خودش را در بدن یک یک ما آورده است و آنچه را که وجود ما، کمال ما، تربیت ما، فقر ما و نیاز ما محتاج به او است، دارد در دهان ما می گذارد! همین دعایی که امشب خواندم، اگر ما واقعاً یک یک فقرات این دعای ابوحمزه را از اوّل شروع کنیم به گفتن، می گوییم انگار اصلاً امام نیست؛ این آدمی است که نه علم دارد، نه پول دارد، نه پدر دارد، نه مادر دارد، و هیچ چیزی در دنیا ندارد و دارد به خدا می گوید که خدایا من این هستم، وضع من این است، نفس من این است، هویٰ این است، شیطان این است، موانع هم این است، خصوصیّات من این است، وُسع من این است! این حضرت سجّاد آن چنان دقیق می رود و این طوری تمام درون دل آدم را بیرون می ریزد! شیطان موقع ذکر می آید، یا موقعی که می خواهی کمک کنی بُخل می آید؛ پس خدایا چه کار کنیم که در خلوت و جلوتمان به تو تقرّب پیدا کنیم؟ یعنی می توانیم بگوییم که این دعای أبی حمزه یک آیین نامه تربیتی است. اصلاً خصوصیّاتش با دعاهای دیگر فرق می کند، و شاید دعای أبوحمزه در بین ادعیه منحصر به فرد باشد و نظیر نداشته باشد! دعاهای دیگر مضامین دیگری دارند، ولی این خیلی عجیب است!