حرم امام رضا (ع) یکی از مهم ترین اماکن مذهبی شیعیان در سراسر جهان است. این حرم در شهر مشهد، ایران واقع شده است و سالانه میلیون ها زائر از سراسر جهان را برای زیارت امام علی ابن موسی الرضا (ع) پذیرا است.
زیارت حرم امام رضا (ع) از اهمیت ویژه ای در نزد شیعیان برخوردار است. شیعیان بر این باورند که زیارت این حرم می تواند موجب آمرزش گناهان، کسب ثواب و نزدیکی به خداوند شود. همچنین در برخی از روزها و ماه های سال، زیارت حرم امام رضا (ع) در مشهد، اهمیت بیشتری میابد. یکی از این ماه ها، ماه رجب است.
اهمیت زیارت حرم امام رضا در مشهد از دید علامه طهرانی
در این خصوص، در کتاب مطلع انوار، جلد 9 – کلام اهل بیت علیهم السّلام، اثر علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی میخوانیم:
در کافی، جلد 4 از فروع، کتاب الحجّ و المزار، در باب فضل زیارت أبی‌الحسن الرّضا علیه السّلام، صفحۀ 584 روایت کرده است که:
«روایت می کند أبوعلى اشعرى از حَسن بن على کوفىّ از حسین بن سَیف از محمّد بن أسلم از محمّد بن سلیمان که گفت:
من از حضرت أبوجعفر امام محمّد تقىّ علیه السّلام پرسیدم راجع به مردى که حِجّة الإسلام خود را انجام داده بود متمتّعاً با عمره؛ یعنى حجّ تمتّع بجاى آورده بود، و خداوند وى را کمک نموده بود تا اینکه آنها را صحیحاً بجاى آورد؛ و پس از آن به مدینه آمده بود و زیارت رسول اکرم صلّى الله علیه و آله و سلّم را بجاى آورده بود، و سپس با معرفت به حقّ تو و به اینکه تو حجّت خداوند در روى زمین هستى و درِ خدا مى باشى که باید از آن در وارد شد، به سوى تو آمده بود و تو را زیارت نموده و بر تو سلام داده بود. و پس از آن به سوى حضرت أباعبدالله الحسین صلوات الله علیه آمده و بر آن حضرت سلام داده، و سپس به بغداد رفته و بر حضرت أبوالحسن موسى علیه السّلام سلام داده و زیارت نموده، و پس از آن به سوى شهر خود مراجعت نموده است. اینک که موسم حجّ فرا رسیده است، او متمکّن از حجّ می باشد، بفرمایید: براى او با این کیفیّتى که ذکر شد که حِجّة الاسلام خود را انجام داده است، آیا باز حجّ بیت الله الحرام براى او أفضل است، یا اینکه به سوى خراسان برود و بر پدرت علىّ بن موسى علیهما السّلام سلام کند؟!
حضرت فرمود: ”نه! بلکه به خراسان رود و بر حضرت أبوالحسن علیه السّلام سلام کند؛ البتّه آن افضل است؛ ولیکن باید زیارت و سلامش در ماه رجب باشد. و سزاوار نیست که زیارت آن حضرت را در امروز بجاى آورید؛ زیرا سلطان وقت این عمل را براى ما و براى شما قبیح و ناپسند مى شمرد. »
در تفسیر ذیل این حدیث مبارک، دو وجه به نظر می‌رسد:
اوّل: آنکه مراد از «هذا الیوم» زمان خلافت خلیفۀ جائرِ زمان بوده باشد؛ و بنابراین مفاد حدیث چنین می شود: باید زیارت در ماه رجب بوده باشد و سزاوار نیست در این زمان و در این دوره که بر ما و شما از سلطان وقت خوف تشنیع هست بجای آورید، بلکه صبر کنید تا این دوره سپری شود و در آن وقت در ماه رجب مشرّف شوید و زیارت کنید.
و اشکالی که به این احتمال وارد میشود آن است که: شاید تا چندین سال بعد از این، این خلافت جائره سپری نشود و این دوره به پایان نرسد؛ پس چرا حضرت جواد الأئمّه [علیه السّلام] آن مرد را از حجّ در موسم خود منع فرموده با آنکه بنا به فرض، تمکّن از زیارت حضرت علیّ بن موسی الرضا [علیهما السّلام] را ندارد؟!
دوّم: آنکه مراد از «هذا الیوم» یوم حجّ و موسم حجّ باشد؛ و بنابراین حضرت می‌فرمایند: این شخص که موسم حجّ رسیده و امر دائر است بر اینکه یا حجّ کند یا زیارت پدرم را و زیارت مقدّم است؛ در ایام حجّ و موسم حجّ به خراسان نرود و زیارت نکند، زیرا خلیفه می‌گوید: اینان حجّ خود را زیارت قبر حضرت امام رضا [علیه السّلام] قرار داده‌اند. و در موسم حجّ که مشهود است تمام زائرین بیت الله الحرام از اوطان خود خارج و به سوی مکّه می‌روند، معلوم است که اگر کسی به سمت خراسان و برای زیارت سفر کند این سفر چشمگیر و مشخّص خواهد شد و خلیفه می‌گوید: اینان از عمل حجّ با چنین و چنان اهمیّت اعراض نموده و محلّی دیگر را که قبر امامشان است، بدان سوی قصد می‌کنند و حجّ می‌کنند.
پس در موسم حجّ به زیارت نروید و صبر کنید در زمانی که از نقطۀ نظر تدریجِ زمان در مقابل موسم حجّ قرار دارد و آن، ماه رجب است که در ضمن دارای شرف و فضیلت و شهر الله الأصبّ است زیارت کنید، تا این احتمال تشنیع از شما برداشته شود. در این صورت زیارت کرده اید و سلطان را نیز نسبت به خود در شکّ و شبهه نینداخته اید!
و این وجه از احتمال بسیار خوب است و اشکالی ندارد. مضافاً به آنکه در زیارت حضرت امام رضا [علیه السّلام] در موسم حجّ به بیان مقدّم، خوف تشنیع هست نه مطلق زیارت گرچه در ماه رجب باشد؛ چون زیارت ائمّه علیهم السّلام به طور مطلق در آن زمان ها رائج و دارج بوده، و شیعیان به زیارت قبور ائمۀ خود معروف بوده اند.
باری، علی أیّ الاحتمالین عبارت روایت، لفظ رجب است بالجیم المُعجَمة؛ ولی یکی از دوستان: جناب آیت الله آقای حاج سیّد موسی شبیری زنجانی گفتند:
در نسخۀ کافی که به تصحیح مرحوم آیة الله شهید حاج شیخ فضل الله نوری ـ أعلی الله مقامه الشریف ـ طبع شده است، رجب را بالحاء المهملة ضبط کرده اند.
و جناب محترم آیة الله آقای حاج سیّد رضا صدر، که کتابی در باب زیارت حضرت امام رضا علیه السّلام نوشته‌اند، این ضبط را ترجیح داده و گفته‌اند:
عبارت رَحْب است؛ یعنی باید زیارت را در سِعِه بجای آورید، و در این زمان که زمان شدّت و ضیق است خودداری کنید، چون از سلطان خوف تشنیع است.
و بنابراین زیارت حضرت ثامن الائمّة علیه السّلام در ماه رجب خصوصیّتی ندارد؛ چون مناط توهّم خصوصیّت، فقط همین روایت است؛ و بعد از آنکه معلوم شد: عبارت روایت رحْب است نه رَجَب، این مناط برچیده می شود.
أقول: بر این احتمال ـ یعنی احتمال ضبط رَحْب بالحاء المهملة ـ وجوهی از ایراد و اشکال است.
اوّلاً: مرحوم محدّث و علاّمه مجلسی در بحار الأنوار این حدیث را از کتاب عیون أخبار الرّضا با سند دیگر از ابن المغیرة، عَن جدّه الحسن، عن الحسینِ بن سَیفٍ، عن محمّد بن أسلَم، عن محمّد بن سلیمان، از حضرت أبا جعفر علیه السّلام روایت می کند، و در آن لفظ رَجَب بالجیم المعجمة مضبوط است. (بحار، طبع کمپانی، جلد 22، کتاب مزار، صفحۀ 225)1
و در آخر این باب، صفحۀ 226 فرموده است:
«و قد مرَّ استحبابُ کَونِها فی رَجَب»
و ثانیاً: مرحوم مجلسی در تحفة الزائر، رجَب ضبط فرموده، چون در صفحۀ 402 از این کتاب در ضمن ترجمۀ این حدیث شریف گوید:
«و باید که در ماه رجب باشد، و در این زمان مکنید که بر ما و شما از خلیفه خوف تشنیع است. و مرحوم محدّث قمی، در هدیّة الزائرین، صفحۀ 283، عین همین ترجمۀ مجلسی را در ترجمۀ این فقره از حدیث آورده است.
و ثالثاً: ابن قولَوَیه در کامل الزیارات، صفحه 306، با سند متّصل خود از پدرش و محمّد بن الحَسن و علیّ بن الحسین جمیعاً از سعد بن عبدالله بن أبی خلف از حسن بن علیّ بن عبدالله بن المغیرة از حسین بن سیف بن عُمَیرة از محمّد بن أسلم جبلی از محمّد بن سلیمان از حضرت أبی جعفر الجواد علیه السّلام، عین این روایت را با لفظ رَجَب با جیم معجمه، روایت کرده است.
و در وسائل الشّیعة، بابی را به عنوان استحباب اختیار زیارة الرّضا علیه السّلام و خصوصاً فی رجب منعقد نموده است. (طبع امیر بهادر، جلد 2، صفحه 410)1
و رابعاً: مرحوم شیخ فضل الله نوری در این حدیث شریف ضبط رجب را به حاء مهمله نفرموده است و تصریحی بر مادّۀ رَحْب ندارد و فقط چنانچه در صفحۀ 326 از جلد اوّل فروع کافی ملاحظه می شود، عبارت به لفظ رَحْب نوشته شده است؛ بنابراین به چه دلیل می توان گفت: این تصحیح آن مرحوم است؟ بلکه به ظنّ قریب به یقین، در کتابت کاتب نقطۀ جیم را نگذارده است.
و خامساً: اگر شک کنیم که در اصل رَحْب بوده یا رَجَب، أصالة عدم زیادة النُّقطة مقدّمٌ علی أصالةِ عدم النّقیصة؛ و بنابراین باید گفت رَجَب در نُسخ صحیح است نه رَحْب.
و سادساً: معنای رَحْب مناسب با مقام نیست، چون رحْب به معنای وسعت در مکان و محلّ است نه هر سِعه‌ای. و از موارد استعمال آن مشاهده میشود که پیوسته در موارد سعۀ مکانی و محلّی از آن استفاده میشود، و اگر احیاناً به معنای مطلق سعه آید، باز به عنایت استعمال لفظ خاصّ در معنای مطلق آن است.
و محصّل از آنچه ذکر شد آنکه: این توهّم فقط و فقط از نگذاردن یک نقطۀ رجب به وجود آمده است. و بما ذَکَرنا کلَّه عرفتَ أنّه توهّمٌ بلا مَوردٍ؛ فلا تغفُلْ.
و سابعاً: از آنچه اخیراً در معنای رُحب ذکر شد معلوم شد که: رُحب به معنای سعه است و رَحب به معنای واسع؛ و روایت شریفه بر فرض صحّتِ بدون نقطه و وارد شدن آن با حاء مهمله باید رُحب بالضّم باشد، نه رَحب بالفتح؛ و چون در نسخۀ کافی مطبوع مرحوم شیخ، رَحب بالفتح نوشته شده است و فتحۀ روی حاء مشهود است، بنابراین متعیّن حذف نقطه است از جیم معجمة نه به غلط ضّمه را فتحه قرار دادن.
و [ثامناً]: علّت آنکه حضرت جواد علیه السّلام ماه رجب را معیّن می کنند، مضافاً إلی ما ذکرناه آنکه زیارت همۀ ائمّه علیهم السّلام در ماه رجب مستحبّ است و حائز فضیلت بیشتری از سایر شهور است؛ کما آنکه در اقبال، در باب اعمال رجب، صفحۀ 631، راجع به استحباب زیارت هریک از مشاهد مشرّفه در ماه رجب می فرماید:
رَوَینا بإسنادنا إلی جَدّی أبی جعفر الطّوسیّ (ره) فی ما ذکره عن ابن عبّاسٍ قال: حدَّثنی جُبَیرُ بن عبدالله عن مَولانا ـ یعنی أبا القاسم بن رُوح، رضی الله عنه ـ قال: زُرْ أیَّ المَشاهِدِ کُنتَ بحَضرَتِها فی رَجَبٍ تقول: «الحمدُ للّه الّذی أشهَدَنا مَشهَدَ أولیائِه فی رَجَبٍ و أوجَبَ علینا مِن حَقِّهم ما قد وَجَبَ» ـ تا آخر زیارت شریفۀ وارده.